τοῦ Π. Κονδύλη

Ὅταν ὁ Samuel Huntington, υἱοθετῶντας μιᾶν ἔκφραση τοῦ Bernard Lewis, ἀνακήρυξε τὴν «σύγκρουση τῶν πολιτισμῶν» ὡς τὸ ἀποφασιστικὸ φαινόμενο τῆς ἀρχόμενης κοσμοϊστορικῆς ἐποχῆς,

ἕνα ρίγος διαπέρασε εὐρεῖς κύκλους στὴν Δύση. Ὄχι μόνον ἐπειδή ἕνας ἀκόμη μελετητής, κοντά σὲ πολλοὺς ἄλλους, ἀμφέβαλλε ὅτι θὰ ἐπέλθει τὸ τέλος τῆς Ἱστορίας χάρη στὸν οἰκουμενισμό τοῦ οἰκονομιστικοῦ φιλελευθερισμοῦ καὶ τῶν «ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων», ἀλλὰ μᾶλλον λόγω τῆς ὑποψίας ὅτι μιὰ σύγκρουση ἀνάμεσα σὲ πολιτισμοὺς ἀναγκαστικὰ θὰ εἶναι σκληρότερη ἀπὸ ἄλλες συγκρούσεις, δηλαδὴ ἕνα εἶδος πολέμου ἀνάμεσα σὲ ρᾶτσες, καὶ ἑπομένως πιὸ ἐπικίνδυνη γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα ἀπὸ κάθε ἁπλῶς οἰκονομικὸ ἤ πολιτικὸ ἀνταγωνισμό. Ἔτσι, στὸν προφήτη τῶν νέων δεινῶν ἀντιτάχθηκαν ἄλλοτε ἁπλῶς ἀνθρωπιστικὲς κενολογίες καὶ ἄλλοτε ἡ πεποίθηση ὅτι οἱ πολιτισμικὲς ἀντιθέσεις θὰ ἐξασθενίσουν λόγω τῶν πνευματικῶν ἐπιδράσεων τῆς ἑνιαίας παγκόσμιας οἰκονομίας. Ἀλλὰ μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἡ θέση τοῦ Huntington ἁπλῶς ἐξορκίζεται μὲ εὐχολόγια. Ἡ εὐθεῖα ἀντίκρουσή της δέν εἶναι δυνατή παρὰ μόνο ἄν δεχθεῖ κανεὶς ὅτι στὸ μέλλον θὰ γίνουν πράγματι συγκρούσεις καὶ συνάμα ἄν μπορεῖ νὰ ἀποδείξει ὅτι ἀκριβῶς ἐξαιτίας τοῦ χαρακτήρα αὐτῶν τῶν συγκρούσεων δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ δεσπόζει ὁ πολιτισμικὸς παράγοντας -ὅτι δηλαδή ἀκριβῶς ὁ χαρακτήρας τῶν συγκρούσεων καθορίζει τὸ εἰδικό βάρος τοῦ πολιτισμικοῦ παράγοντα καὶ τῆς πολιτισμικῆς συνείδησης τῶν ὑποκειμένων, ὄχι ἀντίστροφα. Ὅποιος θεωρεῖ τὶς πολιτισμικές διαφορὲς ὡς τὶς βαθύτερες αἰτίες συγκρούσεων ὀφείλει νὰ καταδείξει ποιά χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα τοῦ ἑκάστοτε πολιτισμοῦ ὠθοῦν σὲ σύγκρουση καὶ γιατί αὐτὰ δροῦν εἰδικὰ σήμερα μὲ τέτοιαν ἔνταση. Ἄν αὐτὸ δὲν καταδειχθεῖ, τότε ἡ αἰτία τῆς σύγκρουσης δὲν εἶναι ἀναγκαστικὰ πολιτισμική, ἀκόμα καὶ ἄν οἱ συγκρουόμενοι ἐκπροσωποῦν διαφορετικοὺς πολιτισμούς. Ὡστόσο ὁ Huntington δὲν μεθόδευσε τὴν ἀνάλυσή του μὲ τόση ἐπιστημονικὴ αὐστηρότητα.

Μιλᾶ σὰν οἱ πολιτισμοί νὰ ἦσαν κατὰ βάση πάγιες οὐσίες, οἱ ὁποῖες γεννοῦν συγκρούσεις ἐπειδὴ δὲν ἐπιδέχονται ἀλλοίωση. Ἀσφαλῶς, καὶ μόνη ἡ ὕπαρξη ἑνὸς ξένου πολιτισμοῦ μπορεῖ νὰ γίνεται αἰσθητή ὡς πρόκληση, ἀφοῦ καθ’ ἑαυτὴν διαψεύδει τὴν πεποίθηση ὅτι οἱ δικές μας ἀξίες εἶναι αὐτονόητες καὶ γενικὰ δεσμευτικές. Τοῦτο ὅμως δὲν ἀποτελεῖ ἀναγκαία ἤ ἐπαρκῆ αἰτία σύγκρουσης. Γιατὶ ἀφ’ ἑνὸς γνωρίζουμε ἀκραῖες συγκρούσεις ποὺ ἀναφέρονται σὲ κοινό πολιτισμικὸ ἔδαφος (π.χ. ἐμφυλίους πολέμους), ἀφ’ ἑτέρου ἡ δυσφορία ποὺ δοκιμάζει κάποιος ὅταν οἱ ξένες ἀξίες σχετικοποιοῦν τὶς δικές του μεταβάλλεται σὲ αἴσθηση ὑπαρξιακῆς ἀπειλῆς καὶ σὲ ἔχθρα μόνον ὅταν μιὰ πολιτισμικὴ κοινότητα ἀντιλαμβάνεται τούτη τὴ σχετικοποίηση ὡς συμβολικὴ πράξη, τὴν ὁποία ἀργὰ ἤ γρήγορα θὰ ἀκολουθήσουν χειροπιαστὲς ἐνέργειες ἐνάντια σὲ χειροπιαστά ἀγαθά. Καμία κοινότητα δὲν ζεῖ ἀπὸ ἀξίες καὶ μόνο, γι’ αὐτὸ καὶ καμιὰ δὲν θά ‘θελε νὰ πεθάνει σὲ ἕναν πόλεμο πρὸς χάρη ἀξιῶν δίχως συγκεκριμένη ὑπαρξιακὴ ἀναφορά.
Ἄν οἱ πολιτισμοὶ ἦταν ἀναλλοίωτες οὐσίες καὶ οἱ συγκρούσεις τὸ ἀναπόδραστο ἀποτέλεσμά τους, τότε οἱ διαχωριστικὲς γραμμὲς ἀνάμεσα στοὺς πολιτισμοὺς θὰ παρέμεναν ἀμετακίνητες, ἤτοι οἱ φιλίες καὶ οἱ ἔχθρες θὰ ζοῦσαν αἰώνια· ἐπίσης θὰ ἔπρεπε ἡ αὐτοσυνειδησία τους νὰ ἐπιβιώνει κάθε ἐσωτερικῆς καὶ ἐξωτερικῆς ἀλλαγῆς. Ἀλλὰ ἡ ἱστορικὴ ἐμπειρία μᾶς διδάσκει κάτι πολὺ διαφορετικό. Ἡ τοποθέτηση ἑνὸς πολιτισμοῦ ἀπέναντι στοὺς ἄλλους καὶ στὸν ἑαυτό του μπορεῖ νὰ ἀλλάξει ἀργότερα ἤ ταχύτερα. Τούτη ἡ διπλὴ ἀλλαγὴ ἐπιτελεῖται λόγω ἀνατροπῶν στὴ διάταξη τῶν ἱστορικῶν ὑποκειμένων. Ἡ λογική ὅμως τῆς διάταξης αὐτῆς εἶναι ἀπὸ τὴν οὐσία της πολιτική, ἑπομένως ἡ πολιτικὴ λογικὴ καθορίζει τελικὰ τὶς ἱστορικά βαρύνουσες ἑρμηνεῖες τῶν πολιτισμῶν. Οἱ πολιτισμικές διαφορὲς δὲν εἶναι κἄν δυνατὸν νὰ καταλήξουν σὲ συγκρούσεις ἄν τὰ πολιτισμικὰ ὑποκείμενα δὲν ἔχουν συγκροτηθεῖ ὡς πολιτικὲς ὁμάδες, οἱ ὁποῖες ἀπὸ τὴν πλευρά τους ἑρμηνεύουν τὴν ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ σύμφωνα μὲ τοὺς σκοπούς τους. Οἱ πολιτικοί σκοποί -προπαντὸς ὅσοι συνάπτονται μὲ ἀγῶνες αὐτοσυντήρησης- ἐπικρατοῦν κανονικὰ ἀπέναντι στὴ φωνὴ τοῦ πολιτισμοῦ (καί τῆς φυλῆς). Μία συγκροτημένη ὁμάδα μπορεῖ νὰ ἐπισείει τὴν σημαία τοῦ πολιτισμοῦ της ὅποτε αὐτὸ τῆς φαίνεται πολιτικὰ σκόπιμο, οἱ καθαυτὸ πολιτισμικὲς μέριμνες ὅμως διόλου δὲν καθορίζουν τὶς συγκεκριμένες πράξεις της, καὶ μάλιστα παραμερίζονται μόλις βρεθοῦν σὲ ἀντίθεση μὲ ζωτικοὺς σκοπούς. Θά ἦταν ἀνόητο νὰ ὑποθέσουμε ὅτι οἱ Ἰάπωνες (ἤ ἔστω καὶ οἱ Κινέζοι τῆς Ταϊβάν) θὰ ρυθμίσουν στὸ μέλλον τὶς σχέσεις τους μὲ τὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες, ἀπό τὴ μία, καί τὴν Κίνα, ἀπὸ τὴν ἄλλη, μὲ κριτήριο τὴν πολιτισμικὴ συγγένεια. Ἐπίσης θὰ πλανιόταν οἰκτρὰ ὅποιος θὰ ἔθετε ὑπὸ ἀφόρητη πολιτικὴ καὶ στρατιωτικὴ πίεση τὴ Ρωσία πιστεύοντας ὅτι ἀνήκει ἔτσι κι ἀλλιῶς στὸν χριστιανικὸ πολιτισμικὸ κύκλο καὶ ἑπομένως δὲν θὰ μποροῦσε νὰ συμμαχήσει ποτὲ μὲ τὴν Κίνα ἐναντίον τῆς «Δύσης». Οἱ Ἡνωμένες Πολιτεῖες προτιμοῦν τοὺς Τούρκους ἀπὸ τοὺς Ρώσους ὡς τοποτηρητὲς στὸν Καύκασο. Καὶ πολλοὶ Ἄραβες συνεργάζονται μὲ «ἀπίστους» ἐναντίον τῶν «φονταμενταλιστῶν» ὁμοθρήσκων καὶ ὁμοεθνῶν τους.
Ὁ Huntington ἔθεσε στὸ ἐπίκεντρο τὴν ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ γιὰ νὰ ὑπογραμμίσει τὸ γεγονὸς ὅτι τὰ ὅρια τοῦ ἐθνικοῦ κράτους ἔχουν πλέον διαρραγεῖ. Ἡ ταύτιση ὅμως τῆς πλανητικῆς-ὑπερεθνικῆς διάστασης μὲ τὴν πολιτισμικὴ διόλου δὲν συνιστᾶ λογικὴ ἀναγκαιότητα. Ὁ «πολιτισμός» δὲν ἀποτελεῖ λογικὰ ἤ ἱστορικὰ τὴν ἀμέσως ὑπερκείμενη ἔννοια τοῦ «ἔθνους», γι’ αὐτὸ καὶ μετὰ τὴν (ὑποθετικὴ) ὑπέρβαση τοῦ «ἔθνους» ὁ «πολιτισμός» δὲν εἶναι ὁπωσδήποτε τὸ ἑπόμενο κριτήριο πολιτικῆς συνομάδωσης. Ἀλλά ἡ θεωρία τῆς σύγκρουσης τῶν πολιτισμῶν δὲν σφάλλει μόνο ἐπειδὴ ὑποτιμᾶ τὸν ἐθνικὸ παράγοντα. Ἀκόμα περισσότερο σφάλλει ἐπειδὴ ὑπερτιμᾶ τὸν πολιτισμικὸ παράγοντα στὴν πολιτικὴ -καί αὐτὸ σὲ μιὰν ἱστορικὴ στιγμὴ ὅπου οἱ τρόποι ζωῆς σὲ παγκόσμια κλίμακα ἔχουν τόσο συμπλησιάσει καὶ οἱ πολιτισμικὲς διαφορὲς τόσο μικρύνει ὅσο ποτὲ ἄλλοτε, ἔστω κι ἄν παραμένουν σημαντικές. Πῶς μπορεῖ νὰ ἐξηγηθεῖ τὸ παράδοξο ὅτι ὁρισμένα πολιτικὰ ὑποκείμενα εἰδικὰ τώρα τονίζουν τὶς πολιτισμικὲς διαφορές, παραπλανώντας ἔτσι ὁρισμένους πολιτικοὺς παρατηρητές; Γιατί μπορεῖ τὸ εἰδικό βάρος τῆς πραγματικῆς ἤ ἐπινοημένης πολιτισμικῆς ἰδιομορφίας νὰ μεγαλώνει ὑποκειμενικά, ἐνῶ μειώνεται ἀντικειμενικά; Ὁ τονισμός αὐτῆς τῆς ἰδιομορφίας ἐξυπηρετεῖ τὴν περιχαράκωση, στὸν σημερινὸ ὅμως κόσμο περιχαράκωση δὲν μπορεῖ νὰ σημαίνει στεγανὴ ἀπομόνωση, ποὺ θὰ ἰσοδυναμοῦσε μὲ ἱστορικὴ αὐτοκτονία, παρὰ διαμόρφωση μιᾶς ὅσο γίνεται ευνοϊκότερης ἀφετηρίας μπροστὰ σὲ ἕναν ἀγῶνα κατανομῆς πλανητικῶν διαστάσεων. Ὅτι αὐτὸ εἶναι τὸ κρίσιμο σημεῖο κι ὄχι ὁ «πολιτισμὸς» καθ’ αὐτὸν προκύπτει ἀπὸ ἕνα ἁπλὸ καὶ θεμελιῶδες γεγονός. Κανένα πολιτικό κίνημα, ἀπὸ ὅσα ὑπερασπίζουν δικές τους πολιτισμικὲς ἀξίες ἐνάντια στὶς «δυτικές», δὲν παρέλειψε ἴσαμε σήμερα νὰ υἱοθετήσει κατὰ τὸ δυνατὸν ταχύτερα καὶ εὐρύτερα «δυτικές» τεχνολογίες καὶ ὀργανωτικὲς μορφὲς στὸν στρατιωτικὸ καὶ πολιτικὸ τομέα προκειμένου νὰ ἐπαυξήσει τὴν ἰσχύ του -ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶς ὅποιες συνέπειες γιὰ τὴν ἐγχώρια παράδοση. Οἱ πολιτισμικὲς διαφορὲς ἐπιστρατεύονται ὅταν ὁ ἐξωτερικὸς ἐχθρός ἀνήκει σὲ ἄλλον πολιτισμὸ ἤ ὅταν φαίνεται σκόπιμο νὰ στηλιτευθεῖ ὁ ἐσωτερικὸς ἐχθρὸς ὡς πιόνι ἑνὸς τέτοιου ἐξωτερικοῦ ἐχθροῦ. Κοινωνιολογικὲς ἔρευνες ἔδειξαν ὅτι ἡ «φονταμενταλιστικὴ» πρωτοπορία στὶς μουσουλμανικὲς χῶρες στρατολογεῖται κατὰ μέγιστο μέρος ἀπὸ τὴ διανόηση (καὶ τὴ διανόηση τῶν τεχνικῶν)· προσθέτουμε ἐδῶ ὅτι γιὰ νὰ κινητοποιήσει τὶς μάζες χρησιμοποιεῖ τὰ συνθήματα τῆς πολιτισμικῆς πάλης παρόμοια ὅπως ἄλλοτε ἡ λενινιστικὴ πρωτοπορία χρησιμοποιοῦσε τὰ συνθήματα τῆς ταξικῆς πάλης. Ἀσιατικές ἐλίτ, οἱ ὁποῖες ἤδη κατέχουν τὴν ἐξουσία καὶ κηρύσσουν τὶς «ἀσιατικὲς ἀξίες» (π.χ. Σιγκαπούρη), τὸ κάνουν αὐτὸ ἔχοντας ὡς ἔρεισμα μιὰ θέση ἰσχύος τὴν ὁποία ἐξασφάλισαν μέσω τῆς οὐσιαστικὰ ἐπαναστατικῆς μετατροπῆς τῶν ἀντίστοιχων κοινωνιῶν. Ἄν δὲν εἶχαν ἐπιτύχει στὸ πεδίο αὐτό, τότε ἡ ἐπίκληση τῶν δικῶν τους πολιτισμικῶν ἀξιῶν μᾶλλον θά ἔμοιαζε ἀξιοθρήνητη ὑπεραναπλήρωση, ὅπως συχνότατα εἶναι γιὰ τοὺς ἀποτυχημένους -ὁ Ἕλληνας ἀναγνώστης δὲν χρειάζεται νὰ ψάξει μακριά γιὰ νὰ βρεῖ παραδείγματα. Ἄν προϋποτεθεῖ ἡ ἐπιτυχία, τότε ἡ ἐπίκληση τοῦ ντόπιου πολιτισμοῦ ἰσοδυναμεῖ μὲ τὴν ἀξίωση νὰ ἀναγνωρισθεῖ κάποιος ὡς αὐτόνομο ὑποκείμενο καὶ ὄχι πλέον ὡς (ἀποικιακὸ) ἀντικείμενο.
Ὁ ἀγῶνας κατανομῆς μέσα σὲ ὁρισμένες καταστάσεις μεταμφιέζεται ἀναγκαστικὰ σὲ σύγκρουση πολιτισμῶν ἀπὸ τότε ποὺ ἐξέλειψαν δύο ἄλλα καίρια ἐπίμαχα σημεῖα. Ἀφοῦ, ὅπως εἴπαμε, ἀκόμα καὶ ὁ φανατικότερος παραδοσιολάτρης δέν μπορεῖ νὰ παρακάμψει τὴν ἀναγκαιότητα σύγχρονου τεχνικοῦ ἐξοπλισμοῦ, τὸ ἐνάλλαγμα «ἤ παράδοση ἤ σύγχρονη τεχνικὴ καὶ οἰκονομία» ξεπεράστηκε. Ἐπίσης ὅμως ξεπεράστηκε, τοὐλάχιστον μετὰ τὴν κατάρρευση τοῦ ἀνατολικοῦ στρατοπέδου, τὸ ἐρώτημα ἄν οἱ ἀναπτυσσόμενες χῶρες ὀφείλουν νὰ ταχθοῦν ὑπέρ τοῦ «δυτικοῦ» ἤ τοῦ «σοβιετικοῦ» κοινωνικοῦ μοντέλου. Γενικά, ἡ ἐξαφάνιση τοῦ μαρξιστικοῦ-λενινιστικοῦ λεξιλογίου ἀπὸ τὴ ρητορικὴ τῆς παγκόσμιας πολιτικῆς συνεπέφερε μιὰ μετατόπιση τοῦ κέντρου βάρους τῆς πολιτικῆς ἐπιχειρηματολογίας. Οἱ ἀντιθέσεις δὲν ἀρθρώνονται πιὰ στὴ γλῶσσα ἀναλύσεων περὶ τάξεων καὶ ἰμπεριαλισμοῦ, ἀλλά ὅλο καὶ περισσότερο στὴ γλῶσσα πολιτισμικῶν ἀξιῶν (π.χ. «ἀνθρώπινα δικαιώματα»), ἀπὸ τὴν ὁποία βέβαια δὲν λείπουν ἄμεσες ἤ ἔμμεσες ἀναφορὲς στὸ παρελθὸν καὶ στὸ παρὸν τῆς ἀποικιοκρατίας καὶ τοῦ ἰμπεριαλισμοῦ. Ἐνῶ ἡ τεχνική, ὄντας κοσμοθεωρητικὰ ἄχρωμη, παγκοσμιοποιεῖται καὶ μὲ τοὺς ἐξαναγκασμούς της ἑνοποιεῖ τὴ μορφὴ τῆς οἰκονομικῆς ὀργάνωσης, ἡ ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ γίνεται μέσο περιχαράκωσης στὸν ἀγῶνα κατανομῆς, ὁ ὁποῖος ὀξύνεται ἀκριβῶς λόγω τῆς παραπάνω παγκοσμιοποίησης καὶ ἑνοποίησης. Καί μόλις οἱ ἀγῶνες ὀξύνονται, κάθε ὑφιστάμενη διαφορὰ ἐξογκώνεται καὶ πολιτικοποιεῖται, ἀρκεῖ νὰ ἔχει ἀξία συμβόλου καὶ μέσου κινητοποίησης μαζῶν. Ἀκόμα κι ὅταν οἱ συγκρουόμενοι ἀνήκουν σὲ διαφορετικοὺς πολιτισμοὺς καὶ ἐπικαλοῦνται τὴν πολιτισμική τους ταυτότητα, αὐτὸ δὲν ἀποδεικνύει τὴν πολιτισμικὴ αἰτία τῆς σύγκρουσης. Ἄν δοῦμε ἔτσι τὰ πράγματα, τότε βέβαια δὲν ἀποκλείεται αὐτό πού σήμερα ὀνομάζεται «ἀντίθεση Βορρᾶ-Νότου» αὔριο νὰ προβάλει ὡς ἀντίθεση μεταξὺ «δυτικοῦ-χριστιανικοῦ» καὶ «μουσουλμανικοῦ» ἤ «κομφουκιανοῦ» πολιτισμοῦ. Ἀλλά ἀκόμα καὶ στὴν περίπτωση αὐτὴ θὰ ὑπῆρχαν σημαντικὲς ἐθνικές ἐξαιρέσεις.
Ὥστε ἡ θεωρία περὶ συγκρούσεως τῶν πολιτισμῶν περιέχει τὸ πολύ-πολύ μιὰ διαστρεβλωμένη καὶ κακοδιατυπωμένη ἀλήθεια. Ἐν τούτοις θὰ μποροῦσε -καὶ νομίζω ὅτι αὐτὴ εἶναι ἡ πρόθεση τοῦ Huntington- νὰ χρησιμεύσει ὡς ἰδεολογικὸς πόλος ἕλξεως τῆς «Δύσης» (ὑπὸ ἀμερικανικὴ ἡγεσία), ἄν τυχὸν αὐτή, γιὰ οἰκονομικοὺς καὶ στρατιωτικοὺς λόγους, ἐρχόταν σὲ σφοδρὴ σύγκρουση μὲ μὴ δυτικὲς Δυνάμεις. Τότε τὸ πνευματικὸ κλίμα στὴ Δύση θὰ ἄλλαζε ἀκαριαία καὶ ἐνάντια στὴν ἀλλαγὴ αὐτὴ μάταια θὰ ἀμύνονταν (ἄν καθόλου ἀμύνονταν) ὅσοι σήμερα κυνηγοῦν τὴ δημοσιότητα κηρύσσοντας τὴ «συνεννόηση μεταξύ τῶν πολιτισμῶν» ἤ πραγματώνοντάς την σὲ ἐξωτικὰ «πολυ-πολιτισμικά» συνέδρια μὲ πληρωμένη τὴ συμμετοχή. Μιὰ λεκτικὴ συνεννόηση στὸ στρογγυλὸ τραπέζι πρὶν ἀπὸ τὴ λύση ὑλικῶν ἐπίμαχων ζητημάτων δὲν στοιχίζει τίποτε καὶ γι’ αὐτὸ δὲν ἐπιφέρει καὶ τίποτε. Τὴ λύση τῶν ἐπίμαχων ζητημάτων δὲν τὴν καθιστᾶ δυνατὴ ἡ «ἀμοιβαία κατανόηση» καθ’ αὐτήν, παρὰ ἀντίθετα: ἡ (διαφαινόμενη, ἔστω) λύση γεννᾶ τὴν προθυμία γιὰ κατανόηση τοῦ ἄλλου. Ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἕνας πολιτισμὸς -μέσω τῶν σημαινόντων ἐκπροσώπων του- κατανοεῖ ἕναν ἄλλον ἀποτελεῖ συνάρτηση τῶν πραγματικῶν σχέσεων ἀνάμεσα στοὺς πολιτισμοὺς καὶ ἀντίστοιχα μεταβάλλεται. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὴν ἴδια τὴ διακήρυξη ὅτι ὁ ἕνας θέλει νὰ κατανοήσει τὸν ἄλλον ὡς «ἴσος πρὸς ἴσον». Ἄν οἱ ἴδιες ἐκεῖνες Δυτικὲς Δυνάμεις, οἱ ὁποῖες τὸ 1919 ἀπέρριψαν τὸ αἴτημα τῆς Ἰαπωνίας καὶ ἀρνήθηκαν νὰ κατοχυρώσουν τὴν ἰσότητα τῶν φυλῶν στὴν Συνθήκη τῶν Βερσαλλιῶν, ἐν ἔτει 1997 πασχίζουν ἐπισήμως γιὰ τὴν κατανόηση τῶν ξένων πολιτισμῶν, αὐτὸ δὲν ἀποτελεῖ ὁπωσδήποτε πρόοδο τῆς κατανόησης. Ἀποτελεῖ ὅμως ἔνδειξη μιᾶς δραματικῆς μεταβολῆς στὸν παγκόσμιο συσχετισμὸ δυνάμεων.

ΠΗΓΗ: ΤΟ ΒΗΜΑ, 26.01.1997

https://ellinikosblog.wordpress.com