γράφει ο Δημήτρης Παπαδάκης (εκπαιδευτικός)

Το τελευταίο διάστημα η εκπαιδευτική αξιολόγηση βρίσκεται έντονα στο προσκήνιο. Πολιτικά πρόσωπα, θεσμικοί αξιωματούχοι, δημοσιογράφοι και εκπρόσωποι σωματείων συχνά βρίσκονται σε αντιπαράθεση. Τι είναι όμως τελικά η αξιολόγηση; Τι ιδιαιτερότητες έχει η εκπαιδευτική αξιολόγηση και ποια θα πρέπει να είναι τα χαρακτηριστικά της; Πώς έχει εγκατασταθεί στην Ελλάδα; Υπάρχουν αδυναμίες στην θεσπισμένη αξιολόγηση εκπαιδευτικών; Μπορεί η εκπαιδευτική αξιολόγηση να βελτιώσει το δημόσιο σχολείο; Σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα επιχειρείται να δοθούν απαντήσεις με το παρακάτω εκτενές άρθρο.

 

Τι ιδιαιτερότητες έχει η εκπαιδευτική αξιολόγηση;

Η λέξη αξιολόγηση προέρχεται από τη σύνθετο ρήμα αξιολογώ (αξία + λόγος). Δηλαδή, αποδίδω ή εκτιμώ την αξία κάποιου πράγματος μέσω λογικής κρίσης. Η εκπαιδευτική αξιολόγηση είναι ένας τομέας αρκετά περίπλοκος ως προς την εφαρμογή, διότι το αξιολογούμενο προϊόν, η μάθηση, είναι αποτέλεσμα πολυπαραγοντικών διαδικασιών.

Ο εκπαιδευτικός αποτελεί έναν από αυτούς τους παράγοντες, ωστόσο η αποτελεσματικότητά του είναι δύσκολο να μετρηθεί. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν μεταδίδει μόνο γνώσεις, αλλά και δεξιότητες, στάσεις, αξίες και κοινωνικό-συναισθηματικές ικανότητες. Επιπλέον, όλα τα προηγούμενα, με εξαίρεση κάποιες γνωστικές πτυχές, μετά την απόκτηση τους από τους μαθητές δεν εμφανίζονται άμεσα και δεν είναι εύκολα μετρήσιμα. Επίσης, τα παιδιά δέχονται επιρροές και από άλλους εξωγενείς παράγοντες και τα αποτελέσματα των παιδαγωγικών διαδικασιών επηρεάζονται από τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά και τις ικανότητες τους. Συνεπώς, η αντικειμενική αξιολόγηση ενός εκπαιδευτικού είναι σύνθετο και απαιτητικό εγχείρημα.

 

Αρχές εκπαιδευτικής αξιολόγησης και ισχύουσα αξιολόγηση εκπαιδευτικών

Πώς μπορεί να αξιολογηθεί ο εκπαιδευτικός; Έχουν διατυπωθεί αρκετές προσεγγίσεις χωρίς ωστόσο να έχει δημιουργηθεί ένα καθολικά αποδεκτό μοντέλο. Η εκπαιδευτική ηγεσία στην Ελλάδα θεσμοθέτησε ένα πλαίσιο αξιολόγησης εκπαιδευτικού, το οποίο υλοποιείται σύμφωνα με το ΦΕΚ Β’ 388/27.01.2023και αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης. Ας δούμε σε αυτό στο σημείο κάποιες βασικές αρχές αξιολόγησης που έχουν αναφερθεί και οι οποίες θα γίνουν σε αντιπαραβολή με την ισχύουσα προαναφερθείσα αξιολόγηση.

Διαφάνεια: Η αξιολόγηση πρέπει να βασίζεται σε σαφή και προσυμφωνημένα κριτήρια, ώστε να διασφαλίζεται η εμπιστοσύνη και η αποδοχή από τους εκπαιδευτικούς.​

Η υφιστάμενη αξιολόγηση βασίζεται σε ασαφή κριτήρια, που δεν έχουν προσυμφωνηθεί ουσιαστικά από τους αξιολογούμενους. Στην πραγματικότητα οι αξιολογούμενοι αναγκάζονται να συμφωνήσουν με τις διαδικασίες και το περιεχόμενο της αξιολόγησης.

Συμμετοχικότητα: Η ενεργή συμμετοχή των εκπαιδευτικών στη διαδικασία αξιολόγησης ενισχύει την αίσθηση ευθύνης και προάγει τον επαγγελματικό διάλογο.​

Στην ισχύουσα αξιολόγηση δεν υπάρχει ουσιαστική ενεργή συμμετοχή των εκπαιδευτικών, καθώς επιβλήθηκε με την απειλή της μη μονιμοποίησης.

Ευελιξία: Η αξιολόγηση πρέπει να προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε σχολικής μονάδας και να λαμβάνει υπόψη τις διαφοροποιήσεις στο εκπαιδευτικό περιβάλλον.​

Η αξιολόγηση που επιβλήθηκε είναι ακριβώς ίδια για όλες τις σχολικές μονάδες και μάλιστα οι φόρμες αξιολόγησης που συμπληρώνουν οι αξιολογητές είναι επιδεικτικά άκαμπτες. Για παράδειγμα θα κληθεί να αξιολογηθεί ένας εκπαιδευτικός αν εφαρμόζει νέες τεχνολογίες, ενώ μπορεί το σχολείο να μην έχει εξοπλισμό ή να διαθέτει ξεπερασμένα μέσα.

Αναπτυξιακός Προσανατολισμός: Η αξιολόγηση οφείλει να λειτουργεί ως εργαλείο επαγγελματικής ανάπτυξης, παρέχοντας ανατροφοδότηση που ενισχύει τις διδακτικές πρακτικές και την επαγγελματική εξέλιξη των εκπαιδευτικών.​

Στην ισχύουσα αξιολόγηση υπάρχει ο προσανατολισμός η αρνητική επίδοση των εκπαιδευτικών να συνδέεται με επιμορφώσεις. Ωστόσο, δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο το τοπίο στο τι θα γίνει με τις επιδόσεις των εκπαιδευτικών στο μέλλον.  Επίσης, ο τρόπος που είναι δομημένη δεν μοιάζει με εργαλείο επαγγελματικής εξέλιξης, αλλά τιμωρίας όσων αποτυγχάνουν.

Πολυδιάστατη Προσέγγιση: Η χρήση πολλαπλών μεθόδων αξιολόγησης, όπως παρατηρήσεις διδασκαλίας, αναλύσεις εκπαιδευτικού υλικού και αυτοαξιολόγηση, προσφέρει μια ολοκληρωμένη εικόνα της εκπαιδευτικής πρακτικής.​

Στην αξιολόγηση που είναι σε εφαρμογή όντως εφαρμόζονται πολλές μέθοδοι αξιολόγησης. Ωστόσο, ο χαρακτηρισμός του εκπαιδευτικού προκύπτει κυρίως από τις παρατηρήσεις του αξιολογητή με την συνεκτίμηση, βέβαια, του φακέλου τεκμηρίωσης και της συνέντευξης με τον εκπαιδευτικό.

Αξιοπιστία και Εγκυρότητα: Τα εργαλεία και οι διαδικασίες αξιολόγησης πρέπει να είναι επιστημονικά τεκμηριωμένα και να αποφεύγουν μεθόδους που μπορεί να οδηγήσουν σε αναξιόπιστα αποτελέσματα, όπως η υπερβολική έμφαση σε τυποποιημένα τεστ.

Η αξιολόγηση βασίζεται στη συμπλήρωση τυποποιημένων φορμών. Τα εργαλεία δεν φαίνονται να είναι επιστημονικά τεκμηριωμένα, κυρίως ως προς τον τρόπο που χρησιμοποιούνται. Αξιολογούν τους εκπαιδευτικούς με βάση μια τετραβάθμια κλίμακα (Μη ικανοποιητικό -Ικανοποιητικό - Πολύ καλό – Εξαιρετικό). Μεταξύ άλλων επικεντρώνονται και σε υπερβολικά απαιτητικές εκπαιδευτικές δεξιότητες, οι οποίες ανάλογα τη σχολική τάξη εφαρμογής μπορεί να μην είναι δυνατό να εφαρμοσθούν. Στη συνέχεια αυτό το επιχείρημα θα γίνει κατανοητό με συγκεκριμένα παραδείγματα.

 

Τρόπος υφιστάμενης αξιολόγησης εκπαιδευτικών - παραδείγματα

Σε αυτό το σημείο θα αναφερθούν αυτολεξεί κάποιες προτάσεις στις οποίες στηρίζεται ο αξιολογητής για να κρίνει τον εκπαιδευτικό και θα σχολιαστεί η αντικειμενικότητά τους ως κριτήριο αξιολόγησης.

«Επίπεδο: Πολύ καλό - Πρόταση: Επιστημονική επικαιροποίηση του περιεχομένου της διδασκαλίας σε απόλυτο βαθμό.»

Σίγουρα ο εκπαιδευτικός επιβάλλεται να κρίνει την επιστημονική εγκυρότητα της διδασκαλίας του. Σε τέτοιο βαθμό όμως που να είναι κριτήριο αξιολόγησής του; Δεν βασίζεται σε σχολικά εγχειρίδια που πρέπει να είναι ήδη επιστημονικά επικαιροποιημένα; Μήπως έχουμε αυθαίρετη μεταβίβαση ευθυνών σε αυτό το κριτήριο;

«Επίπεδο: Ικανοποιητικό – Πρόταση: Επαρκής λειτουργική ένταξη τεχνολογιών Τ.Π.Ε. στην διδακτική διαδικασία.»

Είναι σίγουρο ότι ο κάθε εκπαιδευτικός πρέπει να αξιοποιεί Νέες Τεχνολογίες; Είναι επαρκώς επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι ένας εκπαιδευτικός που χρησιμοποιεί άλλα μέσα είναι λιγότερο αποτελεσματικός; Υπάρχουν διαθέσιμες τεχνολογίες σε όλα τα σχολεία; Εν τέλη αποτελεί αντικειμενικό κριτήριο;

«Επίπεδο: Πολύ καλό – Πρόταση: Συμμετοχή μεγαλύτερου ποσοστού των μαθητών στην ενεργό μαθησιακή διαδικασία.»

Ένας εκπαιδευτικός επιβάλλεται να βρίσκει τρόπους να εμπλέκει όλους τους μαθητές στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η συμμετοχή ενός μαθητή επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, όπως και από τα προσωπικά του χαρακτηριστικά. Επίσης, κάθε τάξη είναι διαφορετική. Είναι αντικειμενικό να αξιολογηθεί ο εκπαιδευτικός με βάση τη συμμετοχή των μαθητών; Το κριτήριο δεν αναφέρει αν ο εκπαιδευτικός προσπαθεί να εμπλέξει τους μαθητές αλλά αν οι μαθητές συμμετέχουν. Είναι ο αποκλειστικά υπεύθυνος ο εκπαιδευτικός για τη συμμετοχή των μαθητών; Είναι όλες οι τάξεις ίδιες; Μήπως είναι ένα μεροληπτικό κριτήριο;

 

«Επίπεδο: Ικανοποιητικό – Πρόταση: Αποτελεσματική διαχείριση χρόνου και ολοκλήρωση διδακτικών, μαθησιακών και αξιολογικών διαδικασιών με ομαλό τρόπο.»

Η αποτελεσματική διαχείριση του χρόνου είναι ένα ζητούμενο. Όμως σε μια σχολική τάξη ο προγραμματισμός συχνά αλλάζει για τον απλό λόγο ότι το επίκεντρο δεν είναι η ύλη αλλά τα παιδιά. Διδασκαλία δεν είναι η αναπαραγωγή ενός βίντεο που θα τελειώσει σε συγκεκριμένο χρόνο, αλλά μια ζωντανή διαδικασία με εκπλήξεις και ανατροπές. Η μη ολοκλήρωση διδακτικών διαδικασιών δεν δείχνει απαραίτητα αδυναμία εκπαιδευτικού. Μπορεί να κριθεί ένας εκπαιδευτικός ανεπαρκής επειδή κάτι δεν υλοποιήθηκε λόγω αστάθμητων παραγόντων;

«Επίπεδο: Εξαιρετικό – Πρόταση: Σταδιακή ενίσχυση επικοινωνιακής ικανότητας στους τομείς του ερμηνευτικού, του επεξηγηματικού και του επιχειρηματολογικού λόγου των μαθητών.»

Τέλεια πρόταση, αλλά πώς ακριβώς θα το διαπιστώσει ο αξιολογητής; Οι συγκεκριμένες δεξιότητες δεν αφορούν και τις νοητικές ικανότητες του δυναμικού της τάξης; Το «Σταδιακή» πώς ακριβώς θα αξιολογηθεί; Θα παρακολουθεί ο αξιολογητής την τάξη όλη τη χρονιά; Είναι τελικά αντικειμενικό κριτήριο για να αξιολογηθεί ένας εκπαιδευτικός;

«Επίπεδο: Μη ικανοποιητικό – Πρόταση: Αδυναμία διαμόρφωσης αμοιβαίας εμπιστοσύνης και αλληλοσεβασμού μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητών και μεταξύ μαθητών.»

Σίγουρα ένα εκπαιδευτικός οφείλει να επιδιώξει την εμπιστοσύνη και τον αλληλοσεβασμό. Η εμπιστοσύνη και ο αλληλοσεβασμός είναι στοιχεία που αναπτύσσονται το ίδιο σε κάθε μαθητική ομάδα; Δεν επηρεάζονται από εξωγενείς παράγοντες, όπως τη διαπαιδαγώγηση στο σπίτι και τις ηθικές αρχές; Μπορεί να κριθεί κάποιος για τις σχέσεις μεταξύ μαθητών; Μήπως ο εκπαιδευτικός πρέπει να κρίνεται για αξίες που έχουν διαμορφωθεί από το σπίτι, τα πρότυπα και τον κοινωνικό περίγυρο;

«Επίπεδο: Πολύ καλό – Πρόταση: Επιτυχής επίλυση διαφορών, πρόληψη και διαχείριση συγκρούσεων στις περισσότερες των περιπτώσεων.»

Πολύ σωστή πρόταση, ωστόσο οι πιθανές συγκρούσεις μπορεί να διαφέρουν από τάξη σε τάξη. Η μη αποτελεσματική επίλυση διαφορών είναι απαραίτητα αδυναμία του εκπαιδευτικού; Δεν υπάρχει πουθενά κάποια σίγουρη φόρμουλα επίλυσης διαφορών, πώς γίνεται να τη διαθέτει ένας εκπαιδευτικός για να χαρακτηριστεί -πολύ καλός-;

«Επίπεδο: Εξαιρετικό- Πρόταση: Εμπλοκή του συνόλου των μαθητών σε διαδικασίες ενεργού μάθησης.»

Ο εκπαιδευτικός επιβάλλεται να κάνει προσπάθεια να εμπλέξει όλους τους μαθητές σε διαδικασίες ενεργούς μάθησης. Η εμπλοκή ή μη του συνόλου των μαθητών θα ήταν ένα αντικειμενικό κριτήριο; Η ύπαρξη ενός μαθητή, ο οποίος δεν συμμετέχει είναι αποκλειστική ευθύνη του εκπαιδευτικού;

Υπάρχουν πολλά ακόμα κριτήρια που κρύβουν ασάφειες και μεταφέρουν δυσανάλογες ευθύνες στον εκπαιδευτικό. Γενικά, εντοπίζεται σύγχυση ανάμεσα σε αυτά που πρέπει να προσπαθεί να πετύχει ένας εκπαιδευτικός και στα ορατά αποτελέσματα που έχουν αυτές οι ενέργειες του.

Είναι σαν να διευθύνεις μια ομάδα ατόμων και σε κάθε ένα άτομο να ζητάς να αναλάβει να βάψει ένα διαφορετικό σπίτι, διαφορετικών διαστάσεων, παρέχοντάς του διαφορετικά χρώματα, διαφορετικά πινέλα, διαφορετικές ώρες εργασίας και στο τέλος να αξιολογείς το αποτέλεσμά τους με ίδια κριτήρια.

Πρόσθετες αδυναμίες της υφιστάμενης εκπαιδευτικής αξιολόγησης

Οι αδυναμίες τις υφιστάμενης αξιολόγησης είναι πολλές και σε πολλά επίπεδα. Η επιλογή έναρξης της αξιολόγησης από τους νεοδιόριστους δεν εξυπηρετεί τη βελτίωση του σχολείου.  Επιλέγεται να αξιολογηθούν αυτοί με τις ποιο «φρέσκες» ιδέες και αυτοί που έχουν συλλέξει ένα πλήθος προσόντων, όπως μεταπτυχιακά και επιμορφώσεις. Θεωρητικά δεν θα έπρεπε να ελεγχθεί αν οι παλαιότεροι διατηρούν την ικανότητα να διδάσκουν και αν έχουν προσαρμοστεί στις κοινωνικές αλλαγές και τις προκλήσεις του μαθητικού δυναμικού;

Ένα άλλο κρίσιμο ζήτημα της αξιολόγησης είναι από ποιους εφαρμόζεται. Ο αξιολογητής έχει τα επαρκή τυπικά προσόντα για να προβεί σε αξιολόγηση; Ποιες ικανότητες παρατήρησης έχει; Πόσο κοντά στη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα βρίσκεται; Πόσο καιρό έχει να διδάξει παιδιά; Είναι αντικειμενικός και απαλλαγμένος από ιδεολογικές πεποιθήσεις;

Ασφαλώς, μετά τα παραπάνω επιχειρήματα είναι φανερό ότι η βαπτισμένη «αξιολόγηση» αποτελεί μία διαδικασία ελέγχου και κατηγοριοποίησης του εκπαιδευτικού δυναμικού που δεν συνάδει με την βελτίωση του εκπαιδευτικού έργου. Συνεπώς, σκοπός της δεν είναι η βελτίωση. Η εφαρμογή του συγκεκριμένου μοντέλου αξιολόγησης, όπως έχει επικριθεί επανειλημμένως, έχει στόχο να κατηγοριοποιήσει σχολεία και εκπαιδευτικούς, να αναδείξει καλά και κακά σχολεία, ώστε μακροπρόθεσμα να δημιουργήσει χώρο για την ιδιωτική πρωτοβουλία.

 

Πρόταση εκπαιδευτικής αξιολόγησης

Επομένως, πώς μπορεί να γίνει η αξιολόγηση σε ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον; Πώς πρέπει να αξιολογηθεί ο εκπαιδευτικός;

Κατά την προσωπική μου άποψη, αρχικά, πρέπει να μεταβληθεί η εστίαση από την «αξιολόγηση» στη «βελτίωση». Πώς λοιπόν θα βελτιωθεί το σχολείο και ο εκπαιδευτικός;

Αρχικά, είναι αναγκαίο να ισχυροποιηθεί ο ρόλος του εκπαιδευτικού και να αποδέχεται τον σεβασμό και την εμπιστοσύνη τόσο της εκπαιδευτικής διοίκησης, όσο και της κοινωνίας. Έπειτα, πρέπει να διασφαλιστούν όλες οι κατάλληλες συνθήκες, ώστε να αυξηθεί η αποτελεσματικότητα του. Αυτές οι συνθήκες μπορεί είναι το περιβάλλον εργασίας, οι υποδομές, τα κατάλληλα υλικοτεχνικά μέσα, η εργασιακή ασφάλεια, ο ικανοποιητικός μισθός, η κατάλληλη θεσμική υποστήριξη, υποστήριξη από κατάλληλες ειδικότητες, η παροχή κατάλληλων κινήτρων και γενικότερα όλες οι προϋποθέσεις που πρέπει να πλαισιώσουν ένα επαγγελματία που ασκεί λειτούργημα.

Σε ένα τέτοιο ασφαλές πλαίσιο για τον εκπαιδευτικό, το οποίο θα αναδύει πρώτα τον σεβασμό ως προς το λειτούργημά του, θα μπορεί να συμβάλει ο «σύμβουλος» δίνοντας στήριξη και βοήθεια σε καθημερινά πραγματικά προβλήματα. Ένας σύμβουλος διαθέσιμος για κάθε σχολείο να επιλύει άμεσα ζητήματα, να προτείνει πρακτικές βελτίωσης των εκπαιδευτικών,  να είναι μέλος του συλλόγου διδασκόντων και να ηγείται στη βελτίωση του σχολείου. Γίνεται κατανοητή η διαφορά του «διαχωρίζω σε ικανούς και λιγότερους ικανούς εκπαιδευτικούς» που πραγματοποιείται με την υφιστάμενη αξιολόγηση, σε σχέση με την προτεινόμενη του «βελτιώνω δρώντας άμεσα σε καθημερινά προβλήματα».

Βέβαια, μήπως με μια τέτοια αξιολόγηση θα αναδεικνύονταν οι πραγματικές  αδυναμίες της εκπαιδευτικής πολιτικής, οι οποίες μεταφέρονται ολοφάνερα στους εκπαιδευτικούς;  Για παράδειγμα ένας εκπαιδευτικός σύμφωνα με την ισχύουσα αξιολόγηση θα κριθεί μη ικανοποιητικός στη διαχείριση συγκρούσεων. Αντίθετα, στην προτεινόμενη αξιολόγηση ο σύμβουλος θα εντοπίσει την αδυναμία στη διαχείριση συγκρούσεων και πιθανόν να ζητήσει την στήριξη του εκπαιδευτικού και της τάξης από τον σχολικό ψυχολόγο. Στην δεύτερη, λοιπόν, περίπτωση αντιμετωπίζεται άμεσα το πρόβλημα και βελτιώνεται ο εκπαιδευτικός. Επιπλέον, η πιθανή μη ύπαρξη ψυχολόγου φέρνει προ των ευθυνών της την εκπαιδευτική ηγεσία.

Συμπερασματικά, η αξιολόγηση δεν είναι κάποιο μαγικό φίλτρο που θα λύσει τα προβλήματα της εκπαίδευσης. Μάλιστα, η υφιστάμενη αξιολόγηση εργαλειοποιείται για να φέρει δυσανάλογες ευθύνες στον εκπαιδευτικό, να αποπροσανατολίσει την κοινή γνώμη από τα πραγματικά εκπαιδευτικά προβλήματα και αυτούς τους οποίους βαρύνουν και να δώσει σε βάθος χρόνου τον χώρο για την ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Η βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος είναι αναγκαία και η αξιολόγηση είναι ένα εργαλείο. Αν και η δίκαιη εφαρμογή αυτού του εργαλείου είναι δύσκολη, η βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος μπορεί να επιτευχθεί πιο άμεσα με πολλά άλλα εγχειρήματα, που όμως αποφεύγονται τεχνηέντως. Άραγε ποιες πραγματικές ευθύνες κρύβονται πίσω από τη σημερινή διαδικασία που έχει βαπτιστεί ως  «αξιολόγηση»;

 

Παπαδάκης Δημήτριος

Εκπαιδευτικός Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης